Karachi Case: Book review of Prof. Aijaz Qureshi

ڪراچيءَ جو ڪيس: سنڌ جي تاريخ کي درست ڪرڻ ڏانهن هڪ وک

ڊاڪٽر قاسم راڄپر

ڪراچيءَ جي تاريخ بابت سڀ کان وڌيڪ ڪتاب انگريزي ٻوليءَ ۾ ملن ٿا، جيڪي گهڻي ڀاڱي سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن. سنڌي ٻوليءَ ۾ به ڪراچيءَ جي تاريخ بابت ڪيئي ڪتاب ملن ٿا. ويجهڙائيءَ ۾ نامياري محقق گل حسن ڪلمتيءَ جي ڪتاب “ڪراچي سنڌ جي مارئي” جي عنوان سان شايع ٿي هٿو هٿ وڪرو ٿي چڪو آهي. جيڪو انگريزي ۽ اردو ٻولين ۾ جلد پڌرو ٿي ويندو. 

پروفيسر اعجاز قريشيءَ جو شمار سنڌ جي انهن محققن ۾ ٿئي ٿو، جيڪي هر ڀيري ڪنهن نئين ۽ منفرد موضوع تي ڪتاب ڏيڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. ويجهڙائيءَ ۾ “ون يونٽ ۽ سنڌ” بابت تحقيقي ڪتاب کانپوءِ سندس ٻيو تحقيقي “ڪراچيءَ جو ڪيس” ڇپجي پڌرو ٿيو. جنهن کي ڪراچيءَ بابت اهم دستاويز سڏي سگهجي ٿو. پروفيسر اعجاز قريشيءَ پنهنجي هن تحقيقي ڪتاب ۾ 1948ع ۾ ڪراچيءَ جي سنڌ کان جدائيءَ کان 1970ع تائين  ڪراچيءَ بابت ٿيل اهم فيصلن تي تحقيقي انداز ۾ لکيو آهي.

پروفيسر اعجاز قريشي

اعجاز قريشيءَ جو هي ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ معلوم ٿئي ٿو ته ڪراچي سنڌ کان کسي وفاق حوالي ڪرڻ وارن ۾ لياقت علي خان سان گڏ اسان جا پنهنجا نام ڪٺيا سنڌي به شامل هئا. جنهن ۾ پير الاهي بخش جو ڪردار سڀ کان وڌيڪ تڪراري ۽ سنڌ کي نقصان ڏيندڙ رهيو آهي. جنهن جو ذڪر ان کان اڳ گهڻن ليکڪن ڪيو آهي. خاص طور تي ڊاڪٽر حميده کهڙو پنهنجي والد محمد ايوب کهڙي بابت لکيل ڪتاب ۾ تفصيل سان ڪيو آهي. هن ڪتاب ۾ جن اهم معاملن تي بحث ڪيو ويو آهي. انهن ۾ ڪراچيءَ کان سنڌ کي ڌار ڪرڻ واري مرڪزي سرڪار جي فيصلي، ڪراچيءَ کي مرڪز  حوالي ڪرڻ  واري فيصلي جي خلاف سنڌ جي عوام، مسلم ليگ قيادت،  سنڌ قانون ساز اسيمبليءَ جي مخالفت کان ويندي سنڌي شاگردن جي احتجاج جو تفصيلي ذڪر شامل آهي.

پاڪستان ٺاهڻ لاءِ سڀ کان وڌيڪ جدوجهد سنڌين ۽ بنگالين ڪئي، پر اها به تاريخي حقيقت آهي ته سڀ کان وڌيڪ تڪليف به سنڌين ۽ بنگالين کي ڏني وئي. بنگالي ته پنهنجي جان آجي ڪرائي ويا پر سنڌي پاڪستان ٺاهڻ جي قيمت اڄ تائين ادا ڪري رهيا آهن. پاڪستان ٺهڻ واري ڏينهن کان وٺي سنڌين سان ماٽيلي ماءُ وارو سلوڪ ڪيو ويو. پنجاب پاڪستان ٺهڻ جي سڀ کان وڌيڪ مخالفت ڪئي پر پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ پاڪستان تي پنجاب جو قبضو ٿي ويو. پاڪستان قائم ٿيڻ شرط پنجابي مهاجر اتحاد جي ڪري ٻين قومن سُتت ئي پنهنجي وجود جي بقا لاءِ رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون. قائد اعظم محمد علي جناح سنڌ ڄائو هو، پر سنڌ جي تڪليفن جي شروعات سندس حياتيءَ ۾ ٿي چڪي هئي. 15 آگسٽ تي جڏهن قائد اعظم محمد علي جناح پاڪستان جي پهرئين گورنر جنرل ۽ لياقت علي خان وزير اعطم جو عهدو سنڀاليو ته ساڻڻ گڏ جيڪا پاڪستان جي پهرين ڪابينا ٺهي، ان ۾ هڪ به سنڌي ڳالهائيندڙ وزير شامل نه هو. جنهن تي محمد ايوب کهڙي جي اڳواڻيءَ ۾ مسلم ليگ جي اڳواڻن مرڪزي قيادت آڏو سخت احتجاج ڪيو. جنهن جو اثر اهو ٿيو ته چئن مهينن کانپوءِ 30 ڊسمبر  1948ع تي پيرزاده عبدالستار کي وفاقي ڪابينا ۾ شامل ڪيو ويو.

پاڪستان ٺهڻ شرط سنڌ جي ٻولي، ثقافت، ادب کي ختم ۽ وسيلن تي قبضو ڪيو ويو. ايستائين جو پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ مرڪزي سرڪار پنهنجو ڪار وهنوار هلائڻ لاءِ سنڌ کان 30 ڪروڙ رپيا 3 سيڪڙو وياج تي اوڌر ورتي هئي، اها رقم واپس ئي نه ڪئي. ان جو ذڪر اعجاز قريشيءَ تفصيل سان ڪيو آهي.

تاريخي طور اها ڳالهه واضح ٿي چڪي آهي ته انتهائي شاطر ۽ چالاڪ لياقت علي خان ۽ سندس ساٿين اڳواٽ طئي ڪيل حڪمت عمليءَ هيٺ پهرئين مرحلي ۾ ڪراچيءَ کي وفاقي گاديءَ جو هنڌ قرار ڏياري، ان مان سنڌي هندن کي زبردستيءَ نيڪالي ڏياري ۽ بعد ۾ سنڌ حڪومت کان ڪراچي خالي ڪرائي ان کي ڌار صوبو قرار ڏيڻ جو بنياد وڌو ويو. وفاقي سرڪار پاران سنڌ حڪومت، پاڪستان جي خالق جماعت مسلم ليگ، پاڪستان جي باني سنڌ اسيمبلي ۽ سنڌ جي ماڻهن جي اعتراض، احتجاج ۽ ٺهرائن جي باوجود 18 نومبر 1947ع تي ڪراچيءَ جو انتظام وفاق حوالي ڪيو ويو.  ان صورتحال ۾ سڀ کان وڌيڪ حيرت ۾ وجهندڙ ۽ افسوس جوڳو ڪردار سنڌ ڄائي قائد اعطم محمد علي جناح جو رهيو. جنهن پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ئي اهو طئي ڪري ڇڏيو هيو ته ڪراچي وفاقي گاديءَ وارو شهر هوندو. ان حوالي سان ليکڪ پروفيسر اعجاز قريشيءَ ، تاريخ نويس ڊاڪٽر حميده کهڙو جي لکيل ڪتاب جا حوالا ڏنا آهن. ڪراچي توڻي سنڌ جي مجموعي تاريخ جو اهو ڪارو باب ڊاڪٽر حميده کهڙو تمام وڏي تفصيل  سان تاريخي حوالا ڏئي لکيا آهي. سندس لکيل ڪتاب “محمد ايوب کهڙو – جرئتمندانه سياسي زندگي”  پڙهڻ ۽ سانڍڻ جهڙو ڪتاب آهي. پروفيسر اعجاز قريشيءَ ڪراچي کسڻ تي سنڌ جي ماڻهن، اسيمبلي ميمبرن، شاگردن ۽ سنڌي پريس جي احتجاج جا حوالا گهڻي ڀاڱي حميده کهڙو جي ڪتاب تان ئي ورتا آهن.

سنڌ اسيمبليءَ کي پاڪستان جي خالق اسيمبلي هئڻ جو اعزاز به حاصل آهي. جنهن 1943ع  ۾ هڪ ٺهراءُ منظور ڪري پاڪستان جي قيام جو مطالبو ڪيو. گڏيل هندستان ۾ اها واحد اسيمبلي هئي، جنهن اهو ٺهراءُ منظور ڪيو. تاريخ جو جبر ڏسو ته ساڳئي سنڌ اسيمبلي 10 فيبروري 1948ع تي ڪراچي وفاق حوالي نه ڪرڻ خلاف ٺهراءُ منظور ڪيو، جنهن کي گورنر جنرل قائد اعظم ، وزير اعظم لياقت علي ۽ وفاقي سرڪار تسليم نه ڪيو. سنڌ اسميبليءَ جي اها ڪارروائي ليکڪ تفصيل سان ڏني آهي.

لياقت علي خان

 هو صفحي نمبر 45 تي سنڌ اسيمبليءَ جي ڪارروائيءَ جو تفصيل ڏيندي لکي ٿو ته ڪراچيءَ کي سنڌ کان ڌار ڪرڻ واري مرڪزي فيصلي خلاف سنڌ قانونساز اسيمبليءَ ۾ ٺهراءُ قاضي ۾محمد اڪبر پيش ڪيو.  جنهن ۾ چيو ويو هو ته “جيئن ته هيءَ سنڌ اسيمبلي پنهنجي خدشن ۽ خطري کي رڪارڊ تي آڻڻ چاهي ٿي ته حڪومت پاڪستان هڪ خطرناڪ رٿ ڏئي ڪراچي کي سنڌ جي انتظامي ڪنٽرول مان ڪڍي مرڪزي حڪومت جي انتظام هيٺ آڻڻ گهري ٿي. انهيءَ ڪري هيءَ اسيمبلي اهو فيصلو ٿي ڪري ته ڪراچيءَ کي ڪنهن به طريقي سان ۽ ڪنهن به قيمت تي مرڪزي اسيمبلي مرڪزي انتظاميا تحت نه کڻي. ساڳئي وقت هيءَ اسيمبلي قائد ايوان ۽ وزارتي ڪئبينيٽ کي چوي ٿي ته حڪومت پاڪستان اهو ڪم نه ڪري ڇاڪاڻ ته اهڙو  قدم سنڌ جي اقتصاديات ۽ سياست کي تمام وڏو  ڌڪ رسائيندو ۽ اهو سڄو ڪم 1940ع واري پاڪستان ٺهراءَ جي سخت نفي هوندو ۽ ان سان صوبن جي خود مختياري ۽ سالميت کي پڻ ڌڪ رسندو. هتي اها ڳالهه به قابل ذڪر آهي ته صوبي جي ماڻهن کي هٿ وٺي هڪ جهڳڙي ۾ ڦاسايو پيو وڃي، جيڪو ملڪ لاءِ سندن وفادارين ۽ سندن پيار ۽ محبت وارن روين جي خلاف هوندو ۽ پاڪستان جي آزاد رياست ڏانهن نفرت جوڳو هوندو.”

مٿيون ٺهراءَ تاريخي اهميت رکندڙ آهي، جنهن ۾ سنڌ جي تڏهوڪين پارليامينٽيرين پنهنجي ڌرتيءَ سان وفاداريءَ جو ثبوت ڏيندي، سنڌ جي وحدت خلاف ٿيندڙ سازشن کي ٻنجو ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. سندن خيال هو ته سنڌ اسيمبليءَ جي ٺهراءَ کي ايئن ئي مان ملندو، جيئن پاڪستان ٺهراءَ کي مليو آهي. سنڌ جي چونڊيل ميمبرن پنهنجي راءِ ۾ نه فقط تڏهوڪي صورتحال جو انتهائي مختصر لفظن ۾مڪمل جائزو پيش ڪيو پر مستقبل ۾ نظر ايندڙ خطرن کان پڻ آگاهه ڪري ڇڏيو. جيڪڏهن مٿئين ٺهراءَ جو جائزو ورتو وڃي ته ان جو هڪ هڪ لفظ درست ثابت ٿيو آهي. وقت ثابت ڪيو ته ڪراچيءَ کي سنڌ کان ڌار ڪري نه رڳو سنڌ کي معاشي پر سياسي نقصان رسايو ويو. لياقت علي خان پلان هيٺ ڪراچيءَ کي سنڌ کان کسي نفرت ۽ نفاق جو اهڙو ته ٻج ڇٽيو ويو، جيڪو اڄ تائين نفرت جا نوان فصل پيدا ڪري رهيو آهي. سنڌ 1947ع کان وٺي مختلف تڪرارن جي ور چڙهيل رهي آهي. هن ٺهراءَ تي سنڌ جي ميمبرن جيڪي تقريرون ڪيون آهن، اهي سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڪيل انتهائي اهم تقريرن ۾ شامل آهن. ڪراچيءَ جي فرزند محمد هاشم گذدر انتهائي جذباتي تقرير  ۾ پاڪستان جي تڏهوڪي سڄي صورتحال جو پوسٽ مارٽم ڪيو. هن پنهنجي تقرير ۾ پنجابين تي به سخت ڇوهه ڇنڊيا. سنڌ اسيمبليءَ ۾ پيش ڪيل ان ٺهراءَ تي ٻين جن ميمبرن تقريرون ڪري مرڪز آڏو پنهنجو احتجاج رڪارڊ ڪرايو هو، انهن ۾ محمود اي هارون، هرداس لالجي، آغا غلام نبي پٺاڻ، مير بنده علي خان ٽالپر، حاجي علي محمد مري، قاضي محمد اڪبر، محمد ايوب کهڙي ۽ ٻين ميمبرن تقريرون ڪيون. هن ڪتاب ۾ اهي سڀ تقريرون شامل آهن. جيڪي سڀ پڙهڻ وٽان آهن.

سنڌ جي حڪمران جماعت مسلم ليگ، ٻين سياسي جماعتن ۽ سنڌ اسيمبلي جي ميمبرن به ڪراچيءَ تي مرڪزي سرڪار جي امڪاني قبضي خلاف سخت احتجاج ڪيو پر سڀ کان سگهارو احتجاج ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌي شاگردن ۽ سنڌي پريس جو هو. اعجاز قريشي ڪراچيءَ تي قبضي خلاف سڄي سنڌ ۾ احتجاج ۽ 20 فيبروري 1948ع تي ملهايل “يوم ڪراچي” جو ذڪر تفصيل سان ڪيو آهي. وزير اعظم لياقت علي خان جي رٿ هيٺ ڪراچيءَ تي قبضي خلاف سڀ کان وڌيلڪ سگهارو ڪردار تڏهوڪي وڏي وزير  محمد ايوب کهڙي جو رهيو. جيڪڏهن ون يونٽ لاڳو ڪرائڻ ۾ محمد ايوب کهڙي جو ڪردار نه هجي ها ته هو سنڌ جي تاريخ جو سڀ کان محترم ۽ مزاحمتي شخص هجي ها، ڪراچي کي سنڌ جي اکين جو تارو برقرار رکڻ لاءِ هن جو ڪردار مزاحمتي رهيو. جنهن سبب پاڪستان تي قابض لياقت علي خان سميت سڄي مهاجر پنجابي لابي سندس خلاف ٿي بيٺي ۽ انهن محسوس ڪري ورتو ته ايوب کهڙو جيستائين سنڌ جو وڏو وزير آهي، تيستائين ڪراچيءَ تي قبضو ممڪن ناهي. ان خيال هيٺ سندس حڪومت کي ڪمزور ڪرڻ سان گڏ کيس رستي تان هٽائڻ جون سازشون شروع ٿي ويون. جنهن ۾ سندس ڪابينا جي ميمبرن ۽ مسلم ليگي ميمبرن انتهائي مڪاريءَ وارو ڪردار ادا ڪيو. خاص طور تي گورنر غلام حسين هدايت الله، پير الاهي بخش، مير غلام علي ٽالپر جي ڪڌي ڪردار سبب ايوب کهڙي جهڙي بهادر وڏي وزير کي هٽائڻ آسان ٿي پيو. ان سڄي معاملي تي ڊاڪٽر حميده کهڙو جو لکيل ڪتاب تاريخي دستاويز آهي. ڊاڪٽر حميده کهڙو لکيو آهي ته ايوب کهڙي کي قائد اعظم محمد علي جناح استعيفيٰ ڏيڻ تي مجبور ڪيو ۽ سندس استعيفيٰ جي غلط فيصلي سبب سنڌ جو جيڪو نقصان ٿيو، ان جو ازالو شايد سڄي زندگي نه ٿي سگهي. ايوب کهڙي کي هٽائي پير الاهي بخش کي سنڌ جو وڏو وزير مقرر ڪيو ويو ته هن 24 ڪلاڪن اندر ڪراچي سنڌ کان کسي مرڪز حوالي ڪري ڇڏي. نه فقط اهو پر پنجاب سرڪار جيڪي هندستاني مهاجر وٺڻ کان انڪار ڪيو هو، اهي هن ورتا. سندس ان عمل سنڌ جي تباهيءَ جو بنياد رکيو. سنڌ اڄ به ان غلط فيصلي جي سزا ڀوڳي رهي آهي.

پير الاهي بخش

سنڌ اسيمبليءَ ۾ سنڌ جي قانونسازن ڪراچيءَ تي قبضي خلاف مزاحمتي ڪردار ادا ڪيو پر ان جي ابتڙ مرڪزي آئين ساز اسيمبليءَ جو ڪردار انتهائي مڪروهه رهيو. جنهن اسيمبليءَ جو مئنڊيٽ ملڪ لاءِ نئون آئين ٺاهڻ هيو، ان آئين ٺاهڻ بدران ملڪ جا بنياد لوڏيندڙ ڪجهه بنيادي غلطين واري قانونسازي به ڪئي. 22 مئي 1948ع تي پاڪستان جي قانونساز اسيمبليءَ ۾ ڪراچيءَ کي پاڪستان جي گاديءَ جو هنڌ مقرر ڪرڻ جو ٺهراءُ پيش ٿيو. اوڀر پاڪستان مان چونڊيل ميمبر ۽ مرڪزي وزير خواجه شهاب الدين جيڪو ٺهراءُ پيش ڪيو، ان جو تفصيل اعجاز قريشيءَ مڪمل طور ڏنو آهي. حيرت جي ڳالهه اها آهي ته 10 فيبروري 1948ع تي سنڌ اسيمبلي ڪراچي سنڌ کان کسي وفاق حوالي ڪرڻ خلاف ٺهراءُ منظور ڪري چڪي هئي، پر قائد اعظم جهڙي ذهين ماڻهو به سنڌ اسيمبليءَ جي ان ٺهراءَ کي مان نه ڏنو. ڪتاب جي صفحي 71 کان ويندي 128 تائين مرڪزي آئين ساز اسيمبليءَ جي ان غير قانوني، غير انساني، غير جمهوري، غير آئيني، غير اخلاقي، غير پارلياماني ٺهراءُ ۽ ان تي ڪيل تقريرون تفصيل سان ڏنل آهن. ٽن نقطن تي مشتمل هيءُ ٺهراءُ تمام گهڻو خطرناڪ ثابت ٿيو. پاڪستان جي قانون ساز اسيمبليءَ ۾ ان سوال تي انتهائي اهم تقرير محمد هاشم گذدر ڪئي. (هلندڙ)

ليکڪ