ڊاڪٽر
محمد قاسم راڄپر
سنڌي ناٽڪ جو نئون
جنم
(منظور ڪوهيار جي اسٽيج ڊرامن جي مجموعي
’راج ڪرتهه‘ جو اڀياس)
Abstract:
The drama is most power full medium of
communication. Drama is popular all over the world and can be found in
literature of almost all the developed languages. The Drama was the part of
Hindu Religion but the Journey of Modern Sindhi drama was started in 1880, when
Mirza Qalech Baig wrote first Sindhi Drama “Lela Majnon”. This was closet drama
and that time there was no dramatic club in Sindh, which staged opera. In 1894,
first dramatic club “D.J Sindh Collage Natak Mandli” was formed, which staged
first drama “Nal damenti” written by Jethanand Khilndas. The first period of
Sindhi drama ended during partition of Sub-continent in 1947. The independence
brought change in the political setup. Like the other genres of literature,
Sindhi drama also suffered a break after the migration of Hindu dramatists and
closure of all dramatic clubs all over Sindh. A new period of Sindhi drama
started after partition in Sindh and India. After the evident of Radio and
Television Sindhi drama effect badly, some dramatists now are trying to save
the Sindhi stage drama. Manzoor Kohiar is one of them, recently his book was
published. This contains his four Art dramas. This is new birth of Sindhi stage
drama.
ڊرامو، ادب ۽ ابلاغ جي اهم صنف جي حيثيت سان دنيا جي هر ٻوليءَ ۾ موجود آهي. سنڌي ادب
۾ به اها صنف سوين سالن کان موجود آهي. سنڌي ڊرامي جي اها سڀ کان وڏي خوش قسمتي
آهي ته ان جو جنم سنڌ جي انتهائي پڙهيل لکيل طبقي ۾ ٿيو، وڏو ناٽڪ هجي يا ننڍو
ناٽڪ ان جي ابتدا سنڌ جي تنهن دؤر جي اڪابرن وسيلي ٿي. مرزا قليچ بيگ کان ويندي،
منگها رام ملڪاڻيءَ تائين سنڌي ناٽڪ نويسن جون خدمتون سنڌ صدين تائين ياد رکندي.
سنڌي ڊرامي جي ٻي وڏي خوش قسمتي اها ٿي جو ان عملي صورت به نج تعليمي ماحول ۾
تعليمي مقصدن لاءِ اختيار ڪئي.
سنڌي
ناٽڪ جي اوسر واري تاريخ مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته اُن دؤر ۾ سنڌي ڊرامن جو بنيادي ۽ وڏو مقصد تعليم ۽
تهذيب جو پرچار هوندو هو. ان ڪري هر سال تعليمي ادارن ۾ وڏن ڏهاڙن توڙي سالياني
تقريبن ۾ باقاعدگي ۽ خاص تيارين سان اسٽيج ڊرامو ڪيو ويندو هو. سنڌي ناٽڪ جي سرجڻهاري
دؤر کي تاريخ جي حوالي سان ڏٺو وڃي ته سنڌي ناٽڪ جي شروعات تعليمي ادارن جي احاطي
۾ معلوم ٿئي ٿي. اهو ئي سبب هو ته پهرين سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي به ماضيءَ جي هڪ
مشهور تعليمي اداري سنڌ ڪاليج ڪراچي (هاڻوڪي ڊي جي سنڌ گورنمينٽ سائنس ڪاليج) ۾
’ڏيا رام ڄيٺمل سنڌ ڪاليج اميچوئر ڊرئميٽڪ سوسائٽي‘ جي نالي سان برپا ٿي هئي،
(جيڪا اڳتي هلي سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي بڻي) اُتي جيڪو پهريون سنڌي ناٽڪ (نل دمينتي)
پيش ٿيو هو، تنهن ناٽڪ جو ليکڪ به هڪ استاد (ماستر ڄيٺانند کلڻداس ڀريائي) هو. ان
ڊرامي جو مقصد مٺا رام هاسٽل )جيڪا هاڻي مڪمل طور رينجرز جي قبضي هيٺ آهي) جي قيام
لاءِ چندو گڏ ڪرڻ هو. ’نل دمينتيءَ‘ ۽ اُن بعد جيڪي به سنڌي ڊراما لکيا ۽ اسٽيج
ڪيا ويا، سي اُن وقت جي ڌنڌوڙي ناٽڪ منڊلين جي عام بازاري طرز تي نه، پر اُهي ناٽڪ
تعليمي ادارن جي احاطي ۾ اُستادن ۽ شاگردن پاڻ ۾ گڏجي خاص اهتمام سان اسٽيج ڪيا.
جنهن مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته سنڌي ناٽڪ جو جنم نيڪ ارادن سان نيڪ ادارن ۾
نيڪ ماڻهن جي هٿ ۾ ٿيو، اهو سلسلو پوءِ به
جاري رهيو.
جديد سنڌي ناٽڪن جي
تاريخ گهڻي پراڻي ڪانهي، سنڌ تي انگريزن جي ڪاهه کان اڳ هتي روايتي سانگ رچائڻ
۽ لوڪ ناٽڪن جون ثابتيون ته گهڻيون ئي ملن
ٿيون، پر جديد سنڌي ناٽڪ انگريزن جي دؤر ۾ ئي اُسريو ۽ نسريو. 1879ع کان 1900ع
تائين سنڌي ناٽڪن جي شروعاتي دؤر ۾ 21 ناٽڪ لکيا ويا. جن مان هڪ ناٽڪ امام بخش
خادم، 12 ناٽڪ مرزا قليچ بيگ، هڪ ناٽڪ ڪوڙي مل چندن مل، هڪ ڄيٺانند ڀريائي، 4
ليلارام سنگهه وطڻ مل ۽ هڪ هڪ ناٽڪ ڏيئومل گاگنداس ۽ گاگن داس آڏواڻي لکيو. 14
ناٽڪ اسٽيج تي آيا. هڪ ناٽڪ اسٽيج نه ٿيو ۽ نه وري شايع ٿي سگهيو. جڏهن ته 6 ناٽڪ
مطالعاتي هئا، جيڪي شايع ٿيا.گهڻي ڀاڱي
اهي ناٽڪ ڌرمي ۽ تاريخي يا لوڪ ڪهاڻين تي مشتمل هئا.
جيئن ته ناٽڪ سنڌي
نثر نويسن لاءِ بنهه نئين صنف هئي، تنهن
ڪري ناٽڪ نويسن جو زور ترجمن ۽ اُلٿن تي
هو. مرزا قليچ بيگ جي ڪوشش هئي ته شيڪسپيئر جي ناٽڪن کي سنڌي ويس
ڍڪائجي. تنهن ڪري هن شيڪسپئر جي ترجمو ڪيل ناٽڪن جا سنڌي نالا رکيا. سنڌ جي هندو
ناٽڪ نويسن شروعاتي ناٽڪ ڌرمي لکيا. هن دؤر ۾ سنڌي ناٽڪ جي پيڙهه پئجي چڪي هئي،
ڪراچيءَ ۾ ڊي جي سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊليءَ کان پوءِ شڪارپور ۾ ڌرم اپڪار ڊرئميٽڪ
سوسائٽي
قائم ڪئي وئي. جنهن جو سڄو انتظام اُتان جا وڪيل، جج ، استاد ۽ ٻيا پڙهيا لکيا
ماڻهو هلائيندا هئا. هي دؤر وڏن ناٽڪن جو هو. پر مرزا قليچ بيگ ڪجهه ننڍا ناٽڪ به
لکيا ويا. پروفيسر منگهارام ملڪاڻيءَ ”هن دؤر کي سنسڪرت تان ڌرمي ناٽڪن (تقدير جو
فلسفو) ۽ شيڪسپيئر تان رومانوي ناٽڪ (سيرت جو فلسفو) سڏيو آهي.“ (1)
سنڌي ناٽڪ جو ٻيو ۽
سونهري دؤر 1901ع کان شروع ٿي ورهاڱي تي ختم ٿئي ٿو. هن دؤر ۾ سنڌي ناٽڪ نويسن سڀ
کان وڌيڪ سماجي موضوعن تي ناٽڪ لکيا، جنهن سبب هن دؤر کي حقيقت نگاريءَ وارو دؤر
سڏيو ويو. هن دؤر ۾ لعل چند امر ڏنو مل، ڪشنچند بيوس، ڀيرومل مهرچند
آڏواڻي، چانڊو مل کتري، ليلا رام ماکيجاڻي، نانڪ رام ڌرمداس، خانچند درياڻي، اُڌو
جهانگياڻي، منگهارام ملڪاڻي، محمد اسماعيل عرساڻي ۽ ٻيا کوڙ ناٽڪ نويس ميدان ۾
آيا. هن دؤر کي سنڌي ناٽڪن جو سونهري دؤر ان ڪري ليکيو ويو آهي، جو سنڌي ناٽڪ
نويسن، سنڌي ناٽڪ کي ڌرمي پرچار کان ٻاهر ڪڍي، سماجي مسئلن جي حل جو واهڻ بڻايو.
هن دؤر ۾ سڀ کان وڌيڪ حقيقت نگاريءَ وارا ناٽڪ لکيا ۽ پيش ڪيا ويا. سنڌي ناٽڪ
نويسن سنڌي سماج ۾ موجود سمورين براين کي ناٽڪن وسيلي وائکو ڪيو. هن دؤر جو سنڌي
ناٽڪ تعليم، تربيت ۽ سماجي جاڳرتا جي حوالي سان نهايت اهم هو.
سنڌي ناٽڪن جي شروعات ئي وڏن ناٽڪن سان ٿي. وڏي ناٽڪ جو جنم ٿيو
ته ان جي لازمي حصي طور ننڍي ناٽڪ جو جنم به ٿيو. ٻين ٻولين جي ٿيئٽرن ۾عام طور،
وڏو ناٽڪ شروع ڪرڻ کان اڳ ڪو ننڍو مزاحيه ناٽڪ ڏيکاريو ويندو هو، پر سنڌي ناٽڪ جي
حوالي سان اها صورتحال مختلف هئي. سنڌي وڏي ناٽڪ جي وچ يا پورو ٿيڻ کان پوءِ
ايڪانڪي ناٽڪ (One act Play) ڏيکاريو ويندو هو. جيئن ڏسندڙ بيزار نه ٿين ۽ اهي ننڍو مزاحيه
ناٽڪ ڏسي وندريا پيا هجن. ’سنڌي نثر جي
تاريخ‘ ۾ پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکيو آهي ته، ”سنڌ ۾ وري اهي ننڍڙا ناٽڪ اصل
(وڏي) ڊرامي (Full Length Play) کان اڳ ڏيکارڻ جي بدران ڊرامي جي ختم ٿيڻ کان پوءِ، ڏيکاربا هئا ۽ ڊرامي جا ڏسندڙ خوش ٿيندا ۽ کلندا پنهنجن پنهنجن گهرن ڏانهن
ويندا هئا.“(2)
سنڌيءَ ۾
ننڍن ناٽڪن جو بانيڪار به مرزا قليچ بيگ هو، سندس لکيل ننڍا ناٽڪ گهڻي ڀاڱي مزاحيه
۽ طنزيه هوندا هئا. سنڌ ۾ به ويهين صديءَ جي شروعات ۾ اڻويهين صديءَ واري
ننڍي ناٽڪ جي روايت ختم ٿي چڪي هئي. مرزا قليچ بيگ سنڌي ناٽڪ کي مذهبي اثر کان
ٻاهر ڪڍي، نج عوامي مسئلن جي اُپٽار جو واهڻ بڻايو، سندس ان روايت کي لعل چند امر
ڏني مل، ڀيرومل مهرچند، نانڪرام ڌرمداس، ڪشنچند بيوس، خانچند درياڻي، پروفيسر
منگهارام ملڪاڻي، ڄيٺانند ناگراڻي ۽ ٻين ناٽڪ نويسن اڳتي وڌايو.
1900ع
کان 1947ع واري دؤر ۾ سنڌي ناٽڪ پنهنجي ڀرپور جوڀن تي هو. 1947ع ۾ ننڍي کنڊ جي
ورهاڱي جتي سنڌ جي معيشيت، سياست، صنعت، حرفت، علم، ادب، ڪاريگري، ثقافت، ريتن،
رسمن ۽ ڀائيچاري کي تباهه ڪري ڇڏيو، اتي سنڌي ناٽڪ به تباهه ٿي ويو، ان جو مکيه
سبب اهو هو ته سنڌيءَ جي ناٽڪ جا سرپرست گهڻو ڪري هندو هئا، جن هڙان وڙان ڏئي سنڌي
ناٽڪ کي اوج تي رسايو. پر ورهاڱي سبب سنڌي ناٽڪ جي جُڙيل شاهڪار عمارت ڊهي پٽ پئجي
وئي. ورهاڱي وقت سنڌ ۾ 37 ناٽڪ منڊليون هيون، جن جا سرواڻ ۽ سرپرست گهڻي ڀاڱي هندو
هئا. هندن جي جبري لڏپلاڻ سبب سنڌ جي مکيه شهرن ڪراچي، حيدرآباد، شڪارپور، سکر،
لاڙڪاڻي ۽ ٻين هنڌن تي قائم اهي ناٽڪ منڊليون ختم ٿي ويون. سنڌي ناٽڪ نويس،
هدايتڪار، اداڪار، اسٽيج سجائڻ وارا ڀارت
هليا ويا. جنهن جي ڪري سنڌي ناٽڪ ورهاڱي جي سٽ نه سهي سگهيو ۽ مڪمل طور ختم ٿي
ويو.
ورهاڱي
کان اڳ سنڌ ۾ جيڪي ناٽڪ منڊليون هيون، اهي غيرن جي قبضي ۾ اچي ويون. انهن کي سنڌي
ٻولي ۽ ثقافت سان ڪابه دلچسپي نه هئي. ناٽڪ منڊليون دڪانن، گهرن ۽ ڪارخانن ۾ تبديل
ٿي ويون. پر جيئن ته سنڌي ناٽڪ جو جنم ئي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ ٿيو، تنهن ڪري وري
شروعات به اتان ڪئي وئي. محمد عثمان ڏيپلائي ناٽڪ لکڻ جي شروعات ته ورهاڱي کان
گهڻو اڳ ڪري چڪو هو، پر ورهاڱي سبب پيدا ٿيل خال کي هن ڀرڻ جي ڪوشش ڪئي. 1949ع ۾
هن جو لکيل ناٽڪ ’اسلام تي مقدمو‘ پڌرو ٿيو، جيڪو هڪ مذهبي ناٽڪ هو، پر
جلد ئي محمد ابراهيم جويي جو لکيل انقلابي ناٽڪ ’آزادي ڏانهن‘ ٽريننگ ڪاليج فارمين
ڊرئميٽڪ سوسائٽي حيدرآباد پاران اسٽيج ڪيو ويو، سنڌي ناٽڪ وري زنده ٿي پيو. پر
جيئن ته ناٽڪ منڊليون سنڌ ۾ موجود ئي نه هيون، تنهن ڪري اڪثر ناٽڪ نويسن جا ناٽڪ
مطالعي تائين محدود رهيا. سنڌي مطالعاتي ناٽڪ کي زور وٺائڻ ۾ ٽماهي مهراڻ ۽ نئين
زندگيءَ اهم ڪردار ادا ڪيو. سنڌ ۾ ريڊيو جي نشريات شروع ٿيڻ کان پوءِ سنڌ ۾ اسٽيج
ناٽڪن جو زور ٽٽي ويو ۽ ناٽڪ نويسن ريڊيو لاءِ ناٽڪ ۽ گيتن ڀريون ڪهاڻيون لکڻ شروع
ڪيون. پوءِ جڏهن پاڪستان ٽيلي ويزن تان سنڌي ڊراما نشر ٿيڻ شروع ٿيا، ته سنڌي ناٽڪ
هڪ نئين دؤر ۾ پير پاتو.
سنڌي
ناٽڪ نويسن ڊرامن جي ٽنهي قسمن ’ الميه، طربيه ۽ طنزيه’ تي طبع آزمائي ڪئي آهي، پر
مغرب جي ڊرامن جي ڀيٽ ۾ سنڌ ۾ ڏک وارا ڊراما گهٽ لکيا ويا آهن. شروعاتي دؤر ۾ جڏهن
6 يا 8 ڪلاڪن جا ڊگها ڊراما پيش ٿيندا هئا، تڏهن مختصر مزاحيه ناٽڪن جو به رواج
عام ٿيو، پر ورهاڱي کان اڳ ۽ پوءِ سنڌ توڙي هند ۾ سنڌي ناٽڪ نويسن گهڻي ڀاڱي طنزيه
ڊراما لکي، سنڌي سماج ۾ موجود اوڻاين کي وائکو ڪيو، سنڌ جي ڊرامي نگارن جا ان
سلسلي ۾ مکيه موضوع زميندارن جا ظلم، انصاف حاصل ڪرڻ ۾ دشواريون، پوليس جون
ڏاڍايون، بي جوڙ شاديون، ڏيتي ليتي وغيره رهيا آهن.
1980ع
کان پوءِ سنڌ ۾ اسٽيج ناٽڪ جي روايت گهڻو پوئتي پئجي وئي آهي ۽ هاڻي مزاح جي نالي
تي ڇُسي مذاق وارا ڊراما لکي، ڊرامي جو روح رنجايو پيو وڃي.اهي ڊراما فني لحاظ کان
ڪنهن ڳاڻاٽي ۾ نه ٿا اچن. طنز ۽ مزاح جي نالي تي ٿيندڙ اهڙن ڊرامن ۾ نه طنز آهي ۽
نه وري مزاح. ان جو هڪ سبب اهو به هو ته 1970ع ۾ ٽي ويءَ تان سنڌي ڊراما ٽيليڪاسٽ
ٿيڻ شروع ٿيا. جنهن سان نشري ادب زور ورتو. پر جيئن ته ڊرامي جو اصل ماڳ اسٽيج آهي
۽ سنڌ ۾ ورهاڱي سبب اُجڙيل اسٽيج وري ڪَرُ نه کڻي سگهي. وقفي وقفي سان ان کي
جيئارڻ جي ڪوشش ضرور ٿي آهي، پر سنڌ ۾ سنڌي اسٽيج ڊرامو اڄ به سڪرات واري حالت ۾
آهي. ڀارت ۾سنڌي ڊرامو وري به اڃا زنده آهي، جو اتي ڊاڪٽر پريم پرڪاش، ڊاڪٽر ڄيٺو لالواڻي، لکمي کلاڻي، ڊاڪٽر جگديش لڇاڻي، مدن جماڻي ۽ ٻيا کوڙ ان فن
کي زنده رکيو ويٺا آهن. پر اتي به ڏسندڙن جو انگ تيزيءَ سان گهٽجي رهيو آهي. ڊاڪٽر
پريم پرڪاش موجب ورهاڱي کان پوءِ هن وقت
تائين هند ۾ 550 کان وڌيڪ ننڍا وڏا ڊراما لکيا ۽ منچ تي آندا ويا. جڏهن ته تمام
ڊراما ڪتابي صورت ۾ شايع ٿي رهيا آهن، پر سنڌ ۾ ورلي ڪو اسٽيج ڊرامو لکجي يا اسٽيج
ٿئي ٿو.
ان حقيقت
کان ڪوبه انڪاري ناهي ته سنڌي ڊرامن جي شروعات مطالعاتي ڊرامن Closet drama))
وسيلي ٿي. هندستان ۾ هاڻي به هر سال سنڌي ناٽڪن جا هڪ درجن کان وڌيڪ مجموعا شايع
ٿين ٿا. ورهاڱي کان پوءِ هند ۾ سنڌي ناٽڪن جا 150 کان وڌيڪ مجموما شايع ٿي چڪا
آهن، انهن مجموعن ۽ مختلف رسالن ۾ شايع
ٿيل ناٽڪن جو تعداد هڪ هزار جي لڳ ڀڳ آهي. پر ان جي ڀيٽ ۾ ورهاڱي کان پوءِ سنڌ ۾
شايع ٿيل ناٽڪن جو تعداد 150 کان مٿي ناهي. جنهن ۾ به گهڻا ناٽڪ نئين زندگي، مهراڻ
۽ سهڻيءَ ۾ شايع ٿيل آهن. جڏهن ته گذريل 68 سالن ۾سنڌ اندر صرف ناٽڪن جا 12 کن
مجموعا مس شايع ٿيا آهن. ممتاز مرزا جي مجموعي ’آخري رات‘ ۽ قاضي خادم جي مجموعي ’
لڙڪ لڙڪ زنجير‘ به ريڊيو ۽ ٽي وي ڊرامن تي مشتمل آهن.
سنڌي
ٻوليءَ ۾ اسٽيج ناٽڪن جو آخري مجموعو’اسٽيج ڊراما‘ 1980ع ۾ آيو. جنهن ۾ ڊاڪٽر محمد
يوسف پنهور جون 10 ايڪانڪيون (One act play) شامل آهن. ان کانپوءِ 2009ع ۾ سنڌي
ادبي بورڊ آغا سليم جي اسٽيج، ريڊيو ۽ ٽي وي ڊرامن جو مجموعو ’ڊراما‘ ڇپرايو هو.
آغا سليم اهي ڊراما 60 ۽ 70 واري ڏهاڪي ۾ لکيا هئا، جيڪي تنهن دؤر ۾ نه رڳو اسٽيج،
ريڊيو ۽ ٽي وي تي آيا پر ڪيترن ئي رسالن ۾ شايع پڻ ٿيا.
33 سالن
کان پوءِ ڪنول پبليڪيشن قمبر پاران سنڌ جي ناليواري ڪهاڻيڪار، شاعر ۽ ناٽڪ نويس
منظور ڪوهيار جي ناٽڪن جو مجموعو ’راج ڪرتهه‘(King Maker) 2013ع ۾شايع ڪيو آهي، جنهن ۾ سندس چار آرٽ
ڊراما:1. پريميڪا، 2. بادشاهه سلامت، 3. فرنگي ۽ 4. شاهه بهارو، شامل آهن. ’راج
ڪرتهه‘ يعني ’بادشاهه گر‘ جو مهاڳ منظور ڪوهيار پاڻ لکيو آهي. جيڪو مهاڳ کان وڌيڪ
مقدمو ڀانئجي ٿو، جنهن ۾ هن ڊرامي جي فن، مغربي ڊرامي، مشرقي ڊرامي ۽ سنڌي ڊرامي
سان گڏ لاڙڪاڻي جي ڊرامن جي تاريخ تي مختصر بحث
ڪيو آهي. مجموعي جا آخري لفظ ڊاڪٽر تهمينه مفتيءَ جا لکيل آهن. منظور
ڪوهيار جي ناٽڪن بابت هوءَ لکي ٿي. ”منظور ڪوهيار جي سڀني ڊرامن ۾ منظر نگاري،
ڪردار نگاري، ڪردار نگاري، گفتگو، محاوره ۽ شاعري سهڻي نموني سان ڏنل آهي. هر دؤر
جي مطابقت سان نج ٻولي ڪتب آندي وئي آهي. ليکڪ پنهنجي تحرير ۾ جيڪو چوڻ چاهيو آهي،
اهو ڪاميابيءَ سان پڙهندڙ ۽ ڏسندڙن تائين پهچائي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سندس سڀئي
ڊراما ادبي مانُ ۽ مرتبو رکن ٿا.“ (3)
منظور ڪوهيار جي ناٽڪن جو فني
جائزو:
راج
ڪرتهه مجموعي جي ڊرامن مان ٽي ڊراما پريميڪا، بادشاهه سلامت ۽ فرنگي لاڙڪاڻي ۾
اسٽيج ٿي چڪا آهن. جڏهن ته شاهه بهارو نه فقط نڪور پر شاندار تاريخي ڊرامو آهي.
جيڪو ڪلهوڙا دؤر ۾ سنڌ جي بهادر جرنيل
شاهه بهارو بابت آهي. راج ڪرتهه کي پڙهڻ کان پوءِ محسوس ٿئي ٿو ته منظور ڪوهيار نه
فقط سٺو ڪهاڻيڪار آهي، پر هن کي ڊرامي جي فن تي به عبور آهي، هن مغربي ڊرامن سان
گڏ سنسڪرت، هندي، بنگالي ۽ اردو ڊرامن جو ڳوڙهو مطالعو ڪيو آهي. جڏهن ته هن جي هر
ڊرامي ۾ ڊراما ٽيڪنيڪ جي لازمي جزن: 1.پلاٽ،
2.مرڪزي خيال، 3.شروعات، 4.ڪردار ۽ سيرت
نگاري، 5.مڪالمن، 6.تسلسل ۽ ڪشمڪش، 7.ٽڪراءُ، 8.عروج ۽ 9.پڄاڻيءَ جو خاص خيال رکيو ويو آهي.
منظور ڪوهيار جو تعلق به ڪشنچند بيوس جي شهر لاڙڪاڻي سان آهي، جنهن جو شمار
سنڌي اصلاحي ۽ مقصدي ناٽڪن جي بانين ۾ ٿئي
ٿو. ڊرامي جي هن ڪمرشل دؤر ۾ منظور، ڪشنچند بيوس واري واٽ ورتي آهي، وٽس ان ڳالهه
جي ڪابه اهميت ناهي ته سندس ناٽڪ کي ڏسڻ يا پڙهڻ وارا ڪيترا آهن، هو سمجهي ٿو ته
جيڪڏهن ناٽڪ وسيلي معاشري جي اصلاح ڪرڻي آهي، سماج کي پنهنجي تاريخ کان واقف ڪرڻو
آهي ته پوءِ ان لاءِ عددي اڪثريت جي نه به پر ساڃاهه وندن جي ضرورت آهي. هونئن به
چڱائي جي شروعات ٿورائي کان ٿيندي آهي. هن وقت جڏهن سنڌي ناٽڪ سقراط واري حالت ۾
آهي ته منظور ان تڪليف ۽ پريشانيءَ کي محسوس ڪري هي ناٽڪ لکيا آهن، جن جو هڪ هڪ
مڪالمو ٻڌڻ جهڙو، هڪ هڪ منظر ڏسڻ جهڙو آهي.
ليکڪ هي
ڊراما لکڻ وقت نه صرف مغربي ڊراما جي اصولن کي سامهون رکيو آهي پر هن سنسڪرت ڊرامي
جا اصول به ڪم آندا آهن. سنسڪرت زبان جا قديم ناٽڪ فني ٽيڪنيڪ ۾ ڪنهن حد تائين
يوناني ڊرامي کان مختلف آهن. ان جي عنصرن ۽ ترتيب جي اصولن ۾ به فرق آهي. راج
ڪرتهه سيريز جي پهرئين ڊرامي’پريميڪا‘ جي شروعات سنسڪرت ڊرامن وانگر ٿئي ٿي.
منظور
ڪوهيار جي ڊرامن جي مطالعي مان محسوس ٿئي ٿو ته هو ڪاليداس، وليم شيڪسپيئر، هيرالڊ
پنٽر، آمريڪي ناٽڪ نويس يوجين او نيل، ٽي ايس ايلٽ، چيخوف، جارج برنارڊ شا ۽
ساميوئل بيڪٽ کان گهڻو متاثر آهي ۽ انهن جا ناٽڪ سندس مطالعي ۾ رهيا آهن. هن جو
لکيل ناٽڪ ’پريميڪا‘ ورهاڱي کان پوءِ سنڌ ۾سنسڪرت اسلوب ۾ لکيل پهريون سنڌي ناٽڪ
آهي.
”لاڙڪاڻي
۾ سماجي اوڻاين تي ناٽڪ لکڻ جي شروعات 1907ع ۾ ڪشچند بيوس ڪئي هئي، جنهن چانڊڪا
اميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻي پاران پهريون ناٽڪ ’خوبصورت بلا‘ اسٽيج ڪيو
هو“. (4)
ان کان پوءِ بيوس تمام گهڻا مذهبي ۽ سماجي ناٽڪ
اسٽيج تي آندا هئا. هن جا وڏا ناٽڪ گهڻو ڪري ترجمو ۽ اُلٿو ڪيل هئا، جڏهن ته هن جا
ننڍا ناٽڪ اصلوڪا هئا.
پلاٽ:
ڪنهن به ڊرامي جي فني خوبين کي جاچڻ لاءِ ضروري آهي ته ان جي لازمي جزن پلاٽ،
ڪردار نگاري، منظر نگاري، مڪالمن وغيره جو
جائزو ورتو وڃي. ڊرامن ۾ پلاٽ جي اهميت کي سمورن ماهر ناٽڪ نويسن ۽ نقادن مڃيو
آهي. قديم زماني ۾ ارسطوءَ ناٽڪ لاءِ جيڪي بنيادي اصول ٻڌايا هئا، انهن ۾ پلاٽ کي
سڀ کان اهم حيثيت حاصل آهي. پلاٽ ڪنهن به ڊرامي لاءِ پيڙهه جي حيثيت رکي ٿو،
جيڪڏهن ڊرامي جي پيڙهه ڪمزور هوندي ته اهو ڪامياب نه ٿي سگهندو. اها ٻي ڳالهه آهي
ته ٽي وي ڊرامي جي زور وٺڻ کان پوءِ هاڻي ڊرامي جي پلاٽ کان وڌيڪ اهميت ڪردار
نگاري کي ڏني وڃي ٿي ۽ ڊرامو پلاٽ بجاءِ ڪردارن وسيلي اڳتي وڌايو وڃي ٿو. ڪو به
ناٽڪ نويس، ناٽڪ لکڻ کان اڳ پنهنجي ذهن ۾ ان جي رٿا (پلاٽ)سوچيندو آهي، پوءِ
ڪردار، منظر نگاري ۽ مڪالمن وغيره تي غور ڪندو آهي. جيڪڏهن ان اصول موجب منظور
ڪوهيار جي ڊرامن جي پرک ڪئي وڃي ته اهي ڊرامي جي بنيادي اصولن موجب آهن. اهو ئي
ڪارڻ آهي جو اهي چارئي ڊراما 1999ع ۽ 2000ع دوران مئسيج گروپ ۽ لبرل فورم پاڪستان
لاڙڪاڻي چيپٽر پاران اسٽيج ڪيا ويا. ”جڏهن ته لاڙڪاڻي مشهور سماج سڌارڪ ۽
انساني حقن جي اڳواڻ ڪلپنا ديويءَ نارين جي جاڳرتا جي حوالي سان ٻيهر ’پريميڪا‘
ڊرامو ڏياريءَ جي موقعي تي پيش ڪيو هو. جنهن مان هن ڊرامي جي اهميت جو اندازو
لڳائي سگهجي ٿو. هن ناٽڪ جا ڇهه ڏيک آهن“. (5)
منظور
ڪوهيار جو لکيل ٻيو ڊرامو’بادشاه سلامت‘ به سنسڪرت ڊرامي جي انداز ۾ لکيل آهي،
جنهن جي شروعات سوتر ڌار (راوي يا اسٽيج مئنيجر) جي آواز ۾ ٿئي ٿي. هن ناٽڪ جي
ڪهاڻي اڳوڻي زماني جي بادشاهن جي عياشين، بد ڪرادري، جنگي جنون، رعيت تي ظلم، حرمن
جو تعداد وڌائڻ، ماڻهن جي کَلَ لاهي شاهي خزانو ڀرڻ، مولوين جي چاپلوسي، رعيت ۽
وفادران جي بيزاريءَ تي مبني آهي. هي ڊرامو تاريخي حوالي سان هڪ تجزيو آهي. جنهن ۾ ان دور جي ٻولي ۽ انداز
کي نهايت چابڪدستي سان پيش ڪيو ويو آهي. هي ڊرامو ڄڻ هڪ دؤر جي ظالماڻي روش کي پيش
ڪري ٿو، جنهن ۾ عوام سان ٿيندڙ ارهه زوراين ۽ ظلم جي خبر پوي ٿي ۽ انهن مزاحمتي
ڪردارن جي به ڄاڻ ملي ٿي، جن سر تريءَ تي رکي انساني قدرن جي پاسداري ڪئي. ان کان سواءِ بادشاهي نظام جيڪو زور
زبردستي تي ٻڌل هيو، سو نيٺ پنهنجي موت پاڻ مري وڃي ٿو.
ٽيون
ڊرامو،’فرنگي‘ به برصغير ۾ انگريزن جي سامراجي دور جو هڪ بهترين تجزيو آهي. جنهن ۾
اڄوڪن حاڪمن جي وڏڙن جا ڪارناما نهايت طنزيه ۽ مزاحيه انداز ۾ ٻُڌايل آهن. هن ناٽڪ
جو بنيادي خيال انگريز سامراج جي’ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو واري‘سوچ تي مبني آهي. جنهن
ننڍي کنڊ ۾ هڪ اهڙي الميي کي جنم ڏنو. جنهن سان ننڍي کنڊ جو ورهاڱو ايڏو ته
اٻهرائي سان ٿيو، جو لکين ماڻهن جو قتلِ عام ٿي ويو. نه رڳو ماڻهن جو نقصان ٿيو،
پر اخلاقي ۽ مذهبي قدر به پائمال ٿي ويا.سماجي نفسيات جي به ڄڻ ڀيل ٿي وئي،جو اڄ
تائين مذهبي حوالي سان تلخي ۽ نفرت دلين ۾ گهر ڪري ويهي رهي آهي. هي ڊرامو
ويجهڙائيءَ واري تاريخ جو هڪ بهترين تنقيدي جائزو آهي. جنهن ۾ نهايت نفيس انداز ۾
انهن چاپلوس ڪردارن تي لعنت ملامت ڪئي وئي آهي، جن جي اولاد يا پونيئر اڄڪلهه اسان
جا حڪمران بڻجي ساڳيو ئي ڪردار ادا ڪندا رهن ٿا.
”سنڌ جي
ماڻهن جي سورهيائي تي پهريون ناٽڪ ’سئبريڪا جو پيش پوڻ‘ محمد حنيف صديقيءَ 1930ع ۾
لکيو هو. جيڪو سڪندرِاعظم جي سنڌ ۾ ناڪاميءَ جي پس منظر ۾ لکيل هو“. (6)
سنڌ جي سورهين تي ناٽڪ لکڻ جي شروعات ورهاڱي کان
پوءِ 1954ع ۾ هندستان ۾ هيرو لعل ستايل ’مها راجا ڏاهر سين‘ ۽ ’وير هيمون ڪالاڻي‘
لکي ڪئي. جڏهن ته سنڌ ۾ ان سلسلي ۾ پهريون ناٽڪ ’شهيد بختاور‘ منير احمد ماڻڪ
1967ع ۾ لکيو. جنهن کان پوءِ آغا سليم سنڌ جي عظيم سپهه سالار دولهه دريا خان جي
سورهيائيءَ تي ’دولهه دريا خان‘ 1970ع ۾ ناٽڪ لکيو. 1970ع ۾ شيخ اياز دودي سومري
جي سورهيائيءَ تي ’دودي جو موت‘ لکيو. ان لحاظ کان ڏٺو وڃي، ته سنڌي سورمن تي تمام
گهٽ ناٽڪ لکيا ويا آهن.
هن
مجموعي جو چوٿون ۽ آخري ڊرامو’شاهه بهارو‘ هڪ امر وير ڪٿائي (سورهيه ناٽڪ) آهي.
جنهن ۾ ڪلهوڙن جي دور جي عظيم سپاهه سالار ’شاهه بهارو‘ جي ٻاهرين حملي آورن سان
ٿيل جنگ جو ذڪر ڪيل آهي. شاهه بهاري جي
سورهيائي ۽ هن جي ويڙهه جو ذڪر اسان جي لوڪ ادب ۾ته ضرور آهي، پر ڊرامي جي حوالي
سان پهريون ڀيرو منظور ڪوهيار ان ڪردار کي کنيو آهي. ان ۾ نه صرف شاه بهاري ۽ ٻين
تاريخي ڪردارن کي اهميت سان پيش ڪيو ويو آهي، پر انهن عام ماڻهن جي ڪردارن کي به
آندو ويو آهي، جيڪي قومي ٻڌي، اتفاق ۽ اتحاد جي علامت آهن. هن سنڌ جي اهڙن ڪردارن
کي به عيان ڪيو آهي، جيڪي ڀاڙي، بزدل ۽ افواهن تي هلندڙ آهن.
ڪردار نگاري:
ارسطوءَ
موجب پلاٽ کان پوءِ ڊرامي ۾ ڪردار نگاريءَ جي اهميت آهي. ڊرامي جي پلاٽ ۽ ماحول
موجب جيڪڏهن ڪردار نه هوندا ته اها تخليق مڪمل نه سڏبي. هر ڊرامي ۾ هر ڪردار جي
پنهنجي اهميت هوندي آهي. وليم شيڪسپيئر مئڪبيٿ، هئمليٽ، آٿيلو ۽ روميو جهڙا لافاني
ڪردار تخليق ڪري انهن کي امر بڻائي ڇڏيو. سندس شهرت جو ڪارڻ اهي ڪردار ئي آهن.
اهڙيءَ ريت منظور ڪوهيار جي ڊرامن جا ڪردار وڏي اهميت جوڳا آهن. پريميڪا، ڊرامي ۾
مَنُو ، چنچل، وسڻ، بلونت، ڌرم پال ۽ پريميڪا جا ڪردار حقيقي ۽ اسان جي ڀر پاسي جا
محسوس ٿين ٿا.
اهڙيءَ ريت سندس ٻئي ناٽڪ ’بادشاهه سلامت‘ جا
ڪردار بادشاهه سلامت پڙهڻ سان اسان جي ذهن تي ننڍي کنڊ جا ظالم بادشاهه ذهن تي تري
ايندا، جڏهن ته اعتماد خان، جنگو خان، غضب خان، ملان اعتقاد، شائسته دل، سوڀيا،
دولت بيگ، صوفي لا ڪوفي ۽ باغ و بهار جا ڪردار اسان کي 200 سال اڳ جي ننڍي کنڊ جي
ننڍين ننڍين بادشاهتن ۾ وٺي وڃن ٿا. هن جي ناٽڪ ’فرنگي‘ پڙهڻ سان اسان کي انگريزن
جي فتح کانپوءِ وارو ننڍو کنڊ سامهون اچي وڃي ٿو. جنهن ۾ وائسراءِ لارڊ ايرون آڏو
ڀولڙيا بڻيل خانبهادر ۽ راءِ بهادر گيسيون ڪندي نظر اچن ٿا.
مجموعي
جي آخري ڊرامي ’شاهه بهارو‘ جا سمورا ڪردار اسان کي ٽي سئو سال واري سنڌ ۾ وٺي وڃن
ٿا. جنهن ۾ شاهه بهارو، لطيف جا ڀڳت ۽ فقير سڳڻو مل ۽ مائي طوطي، توڏو ۽ ڪوڏو جهڙن
سنڌ جي رواجي ڪرادرن سان گڏ جيئندا راءِ (ٻيڙياتو)، مانجهي ابڙو (جهونجهار)، سونو
چانڊيو (جهونجهار)، ماڻڪ (جيئندا راءِ جو پٽ)، ساماڻو (ڪنڀر)، ڇتو (ڪوري)، ڀلي ڏنو
(ڪوري)، ڀلي ڏنو (مڱڻهار)، جمن ۽ جلال (شاعر ۽سگهڙ) ۽ ٻيا انيڪ ڪردار آهن. جن کي
پڙهڻ سان اسان کي اڄوڪي ۽ تڏهوڪي سنڌ ۾ گهڻو فرق نظر نه ٿو اچي. اهي ڪرادر نه رڳو
عام رواجي آهن، پر انهن ۾ عظمت ۽ ڪردار جي بلندي به نظر اچي ٿي. منظور ڪوهيار جي
ڊرامن جي ڪردارن ۾ نه رڳو عورتن کي اهميت ڏنل آهي. پر سندس مرداڻا ڪردار به
انتهائي اهم آهن.
مڪالما:
پلاٽ ۽ ڪردار نگاريءَ کان پوءِ مڪالمن کي خاص
اهميت حاصل آهي. منظور ڪوهيار پنهنجي سمورن ڊرامن ۾ مڪالمن جو خاص خيال رکيو آهي.
هن جا مڪالما موقعي ۽ مهل موجب جاندار آهن. جن جي ٻولي سولي ۽ عام فهم آهي. هن جا
مڪالما ڪردار جي حيثيت ۽ منصب موجب آهن، هو بادشاهه کان فقير واري گفتگو نه ٿو
ڪرائي. مڪالمن ۾ هن اها به ڪوشش ڪئي آهي ته ڊرامو جنهن دؤر جي عڪاسي ڪري ٿو، ان جا
مڪالما ان دؤر موجب هئڻ گهرجن. هو ان ڏس ۾ مڪمل ڪامياب نظر اچي ٿو. پريميڪا ۾ هن
جا مَنُو، پريميڪا، روپ ونت، ڌرم پال، وسڻ، چنچل جي مڪالمن سان گڏ هر ڪردار کان
مهلائتي گفتگو ڪرائي آهي.
هن
مجموعي جي ڊرامي ’بادشاهه سلامت‘ ۾ جهان خان (بادشاهه) ۽ اعتماد خان (وزير اعظم)
وچ ۾ ڳالهايل مڪالما ڪيترا نه حقيقي ٿا لڳن.
”جهان
خان: شاهي مخبرن ٻڌايو آهي، ته هن اسان جي پيغام اماڻڻ کان اڳ
پنهنجي ڀيڻ جي شادي هڪ امير زادي خورشيد پاشا سان ڪرائي ڇڏي آهي“. (7)
منظور
سنڌ جي اڳوڻن حاڪمن جي ذهانت کي پنهنجي مڪالمن وسيلي هن ريت واضح ڪيو آهي.
”جهان
خان: بحث جي ڪا گنجائش ناهي، هي دل جو معاملو آهي. هڪ دم هڪ لک
فوج جي لاءِ تازا دم گهوڙن ۽ نون هٿيارن جو انتظام ڪيو وڃي.“ (8)
سنڌ جا
اڳوڻا حاڪم ته حاڪم پر سندن وزير به گهٽ نه هئا، حاڪمن جا خرچ پکا پورا ڪرڻ لاءِ
انهن عوام کي آزارڻ ۾ وسان نه گهٽايو. بادشاهه جهان خان جي وزير خزانه دولت بيگ
واتان چورايل جملا موجوده دؤر جي به عڪاسي ڪن ٿا.
”دولت
بيگ: هاڻي سربچاءُ لگان لڳندو، جيڪو نه ڏيندو، اُهو حُضور معظم
جي بادشاهي ۾ سک جو ساهه نه کڻي سگهندو.“ (9)
اڳتي هلي جڏهن رعيت کان بادشاهيءَ ۾ رهڻ لاءِ ’سر بچاءُ لگان‘ وٺڻ جو فيصلو
ٿئي ٿو ته ان وقت فوج جي سپهه سالار جنگو خان ۽ بادشاهه وچ ۾ ٿيل گفتگو نه رڳو
پراڻي بادشاهي زماني جي ياد تازي ڪرائي ٿي، پر ايئن ٿو ڀائنجي ته ڄڻ هاڻوڪو حڪمران
پنهنجا شاهي خرچ پورا ڪرڻ لاءِ ماڻهن جي کل لاهي خزانو ڀرڻ جو حڪم ڏيندو هجي.
”جنگو
خان: صاحبِ عالم! اسان اوهان جي حڪم جي پوري پوري پوئيواري
ڪنداسين. پر سُڪون رياست جي ماڻهن کي نه صرف لٽي ڪنگال ڪنداسين، پر اهڙي تباهي ۽
بربادي آڻينداسين جو پر سُڪون رياست، پر خون ۽ پر آشام ٿي ويندي.“ (10)
منظور
ڪوهيار جي لکيل ناٽڪ ’فرنگي‘ جا مڪالما پڙهڻ سان ماڻهو پاڻ خيال ئي خيال ۾ 200 سال
پراڻي سنڌ ۾ هليو ٿو وڃي. جنهن ۾ سنڌ جي وڏيرن خانبهادر ۽ راءِ بهادر جا لقب وٺڻ
لاءِ نه رڳو انگريزن جي چاپلوسي ڪئي، پر عام ماڻهن سان جيڪو ظلم ڪيو، ان جو ڪو
مثال نه ٿو ملي.
ناٽڪ
نويس اها به ڪوشش ڪئي آهي ته هر ڪردار حقيقي انداز ۾ گفتگو ڪري هن انگريز گورنر
جنرل لارڊ ايرون کان انگريزي گاڏڙ سنڌي انتهائي عقلمنديءَ سان ڳالهرائي آهي. هن جو
چيل هڪ هڪ جملو انتهائي اهميت جوڳو آهي. جنهن مان ليکڪ جي زماني شناسي ۽ ذهانت جو
به پتو پوي ٿو. منظور انگريز دؤر ۾ سَر، جو خطاب ماڻيندڙ سنڌي وڏيرن، خانبهادرن،
راءِ بهادرن تي طنزيه انداز ۾ هن ريت سخت چٿر ڪئي آهي.
”ڌام ڌوم
خان (خانبهادر): (لارڊ ايرون جا هٿ چمندي) وفادار، نمڪ خوار،
هزار بار...!“ (11)
”ڍڍڻ مل
(راءِ بهادر): (هٿ جوڙيندي) رعيت مار، دل آزار، پر توهان جو
خدمتگار...!“ (12)
”قدمبوس
خان (سَر): (نوڙي ملندي) اوهان جو تعبيدار، شڪر گذار ۽ پراڻو
خدمتگار...!“ (13)
سنڌ جو
وڏيرو ڪالهه به غاصب ۽ ظالم جو طرفدار هو ۽ اڄ به آهي. سنڌي وڏيرو هر دؤر ۾ خوشامد
۾ آخري حد تائين ڪِرندو رهيو آهي. سنڌي وڏيري جي ذهنيت کي منظور هن ريت چٽيو آهي.
”ڌام ڌوم
خان: لارڊ
صاحب...! مان واري بابي مرحيات ٺاڪ ڦوڪ خان، پهرين درٻار شاهي ۾ شاهي ٻگهي پٺيان
ڀڄندي ٿاٻو کاڌو هو. جو اڃا تائين اسان شرمنده آهيون. پر مان هاڻي اهڙو ڀڄڻ جو
ڪوازو پچايو آهي، جو ريل به نه پڄي...“ (14)
اهڙيءَ
ريت هن ناٽڪ جا سمورا مڪالما سنڌ جي تڏهوڪن وڏيرن ۽ سرمائيدارن جي چاپلوس ڪردارن
کي وائکو ڪن ٿا.
راج
ڪرتهه، جي آخري ۽ انتهائي اهم ڊرامي ’شاهه بهارو‘ جا سمورا مڪالما قومي جاڳرتا ۽
پنهنجي هيروز جو قدر ڪرڻ واري خيال کي نظر ۾ رکندي لکيا ويا آهن. هن ناٽڪ ۾ گهڻا
ڪردار هئڻ جي باوجود هر ڪردار کان ڊرامي ۾ ان جي اهميت موجب مڪالما چورايو ويا
آهن. خاص طور تي شاهه بهارو، سڳڻو مل، مائي طوطي، جيئندا راءِ، سڀاڳو لاڙڪ، مانجهي
ابڙو، سونو چانڊيو، ماڻڪ، ساماڻو، رانول جوڻيجي، جمن ۽ جلال جي ڪردارن واتان
چورايل مڪالما نهايت اهم ۽ تاريخي نوعيت جا آهن. منظور ڪوهيار هن ڊرامي کي افسانوي
بڻائڻ بجاءِ تاريخي پس منظر ۾ لکيو آهي. جنهن سبب هي سنڌ جو هڪ قومي ناٽڪ آهي. هن
ناٽڪ ۾ شاعرن جي سرتاج شاهه عبداللطيف جي سير سفر ۽ فقيرن سان ملاقات جو ذڪر به
نهايت وڻندڙ انداز ۾ ڪيل آهي. جڏهن ته ناٽڪ کي اثرائتو بنائڻ لاءِ شاهه سائين جا
ڪجهه بيت به ڏنا ويا آهن. ناٽڪ جي پهرئين ڏيک ۾ منظور لطيف سائين جي مريدياڻي مائي
طوطي، سڳڻي ۽ مانجهيءَ وچ ۾ ڪيل گفتگو ۾ مڪالمن وسيلي جيڪا منظر ڪشي ڪئي آهي، اهو
فن ورلي ناٽڪ نويسن وٽ ملي ٿو. هن اها ساڳئي منظر ڪشي ناٽڪ جي ٻئي ڏيک ۾ به ڪئي
آهي، جنهن ۾ هن مڪالمن وسيلي قلات ۽ قنڌار کان ايندڙ فوجن جي اچڻ جو اطلاع نهايت
سهڻي انداز ۾ ڏنو آهي.
ٽئين ڏيک
۾قنڌارين جي حملي جو ذڪر جڏهن توڏو ۽ ڪوڏو شاهه بهاري سان ڪن ٿا ته ان جي موٽ ۾
شاهه بهاري واتان چيل مڪالما سنڌ جي ان جوڌي جوان جي عظمت وڌائين ٿا. هو چوي ٿو:
”شاهه
بهارو: منهنجي وڃڻ کان پوءِ سنڌ جا جهونجهار، پاونگ ۽ مٿير مڙس،
مير مهراب، مير چاڪر، ڄام نندو، شاهه علي سلطان، خيرو ڳچل، مراد ڪليري، اهي سڀ
دشمنن سان اڳتي وڌي مقابلو ڪندا. پر جي اهي به مقابلو ڪندي سنڌ جي سرحدن تي مارجي
ويا، ته لاڙڪاڻي وارؤ....! توهان جي حفاظت لاءِ لاڙڪاڻي جا جُنگ جوان ويٺا آهن....
اوهان ڇو هيانءُ هاريو آهي؟” (15)
ناٽڪ جي
چوٿين ڏيک ۾ شاهه بهاري لاڙڪاڻي جي حفاظت لاءِ جدا جدا برادرين جي ماڻهن ۾ محاذ
ورهائيندي جيڪي مڪالما ڳالهائي ٿو، اُهي ڏاڍا اثرائتا ۽ وڻندڙ آهن.
پنجين
ڏيک ۾ ناٽڪ ڪلائميڪس طرف ويندي الميي جو روپ وٺي ٿو. ڇهون ۽ ستون ڏيک عروج وارو ۽
اٺون پڄاڻيءَ وارو آهي. جنهن ۾ ناٽڪ مڪمل طور الميه آهي. ان ڏيک ۾ منظور جا لکيل
مڪالما پڙهندي اکين مان آب جاري ٿي وڃي ٿو، پڪ سان اسٽيج تي ڏسي ڪيترائي ماڻهو
هنجون هاري ويٺا هوندا. ناٽڪ جي ستين ڏيک ۾ منظور جو لکيل مڪالمو ڪيترو نه اندر
جهوريندڙ ۽ سنڌ تي سر قربان ڪرڻ لاءِ هر وقت تيار رهڻ لاءِ اتساهي ٿو.
”شاهه
بهارو: اوهان ڇو
خاموش آهيو...؟ اوهان جي منهن تي هيڊ ڇو هارجي وئي آهي....؟ اوهان جي مُکن تان
مُرڪ ڇو غائب ٿي وئي آهي.....؟ (لاشن ڏانهن اشارو ڪندي) هنن مڙسن مٿيرن، سُمانن، سُٻيلن،
جهيڙيندڙ جهونجهارن سينا ساهي دشمنن جا ڌَڪَ ان ڪري جهليا هيا ته اوهان مايوس ٿي
مرجهائجي وڃو. پر انهن پنهنجا سر ان ڪري ڏنا، ته جيئن اوهان جا گهر ۽ اوهان جون
خوشيون سلامت هجن... ايندڙ نسل سلامت هجي..... سنڌ سلامت هجي.“ (16)
آخري ۽
انتهائي اهم اٺين ڏيک ۾ منظور وڏي ذهانت سان ناٽڪ جي پڄاڻي ڪئي آهي. هن منظر ۾ به
هن منظر نگاريءَ جو گهڻو ڪم مڪالمن کان ورتو آهي. جيڪي نه رڳو الميه آهن، پر ان
سان گڏ تاريخي نوعيت جا به آهن. جنهن ۾ هن ٻوليءَ جو استعمال سهڻي انداز ۾ ڪيو
آهي.
”شاهه
بهارو: (ميان نور محمد سان مخاطب ٿيندي ۽ لاشن ڏانهن اشارو ڪندي)
ميان نور محمد! هي اسان جي سرحدن جا اُهي جس کرا ۽ ڌڱ محافظ ٿئي، جيڪي سر ڏيئي
سرخرو ٿيا. جن جي مُکن تان اڃا به مُرڪ بکي رهي آهي. ڄڻ وطن لاءِ وڙهندي کين ڌڙڪ
ئي نه ٿي هئي.” (17)
آخري ڏيک
۾ ڊرامو هن جاندار مڪالمي تي پڄاڻي تي پهچي ٿو.
”شاهه
بهارو: سنڌ واسيو....! اُٿو ۽ انهن شهيدن کي سلامي پيش ڪريو. جن
اوهان جي خوشين، اوهان جي محبتن، اوهان جي گهرن، اوهان جي گهٽين، اوهان جي درگاهن،
اوهان جي مسجدن، مندرن جي حفاظت لاءِ پنهنجي جان جو نذرانو پيش ڪيو.“ (18)
منظور ڪوهيار جي مجموعي ۾ شامل ناٽڪن کي سنڌي ٻوليءَ جي شاهڪار ناٽڪن ۾
ڳڻي سگهجي ٿو. تازو ڪراچي يونيورسٽيءَ هن
مجموعي کي پنهنجي نصاب ۾ شامل ڪيو آهي.
حوالا
1. ملڪاڻي، منگهارام، ’سنڌي نثر جي تاريخ‘، سنڌي ساهت گهر، حيدرآباد، 2007ع، ص،111.
2. ساڳيو:
ص:168.
3. مفتي تهمينه ڊاڪٽر، راج ڪرتهه، ڪنول پبليڪيشن قمبر، 2013ع، ص: 128
4. پنهور محمد
يوسف ڊاڪٽر،’سنڌي ناٽڪ جي تاريخ‘، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄامشورو، 1992ع. ص. 84
5. ڪوهيار منظور، ’راج ڪرتهه‘، ڪنول پبليڪيشن قمبر، 2013ع، ص:
18
6. پنهور محمد
يوسف ڊاڪٽر،’سنڌي ناٽڪ جي تاريخ‘، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄامشورو، 1992ع. ص. 90
7. ڪوهيار، منظور ، ’راج ڪرتهه‘، ڪنول پبليڪيشن قمبر،
2013ع، ص: 49.
8. ساڳيو، ص. 49
9. ساڳيو، ص. 49
10 ساڳيو، ص. 50
11. ساڳيو، ص. 79
12. ساڳيو، ص. 79
13. ساڳيو، ص. 80
14. ساڳيو، ص. 80
15. ساڳيو، ص. 111
16. ساڳيو، ص. 123
17. ساڳيو، ص. 124
18. ساڳيو، ص. 125
